آیین گشایش نمایشگاه نسخ خطی صحیفه سجادیه به‌مناسبت اعیاد شعبانیه، روز گذشته، ۲۹ بهمن‌ماه در محل موزه و مرکز اسناد دانشگاه اصفهان برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد سجادی، رئیس دانشکده علوم قرآنی دولت‌آباد اصفهان در آیین گشایش این نمایشگاه به موضوع تبارشناسی صحیفه سجادیه و پیشینه سندی و تاریخی آن پرداخت و اظهار کرد: این کتاب، اولین نیایش‌نامه جهان اسلام است. پس از رحلت پیامبر(ص)، حادثه‌ای که در میان اهل سنت رخ داد، ممنوعیت نقل و کتابت حدیث بود، در حالی که شیعیان احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را نقل می‌کردند. این ممنوعیت موجب شد تا اولین کتاب اهل سنت درباره حدیث، «الموطأ» باشد که تقریباً در سال ۱۷۰ هجری قمری نوشته شده است. از طرف دیگر، این ممنوعیت موجب شد تا نگارش کتاب در خصوص نقل قول ادعیه نیز رواج پیدا نکند. به همین دلیل، اولین کتابی که درباره ادعیه مأثوره در جهان اسلام نوشته شده، صحیفه سجادیه است.

وی افزود: در جهان اسلام، صحیفه سجادیه، ششمین کتابی است که به نگارش درآمده، آن هم در سال ۹۰ هجری قمری و این تعداد کتاب تا این سال، خود نوعی فاجعه است. این اتفاق، علت‌هایی دارد که یکی از آنها به حکومت اموی برمی‌گردد. در این دوره، کتاب‌نویسی اصلاً انجام نشد و از سال ۱۲۰ هجری قمری بود که دوره کتاب‌نویسی در جهان اسلام آغاز شد.

رئیس دانشکده علوم قرآنی دولت‌آباد با دسته‌بندی احادیث توضیح داد: احادیثی که به ما رسیده، یا نقل قول امام است، یا کتابت امام و یا سخنان دیگران که امام آنها را تأیید کرده است. در میان احادیث موجود، هر سه دسته به چشم می‌خورد، به‌خصوص احادیث امام صادق(ع) که بخشی از آنها، نقل قول زراره است؛ یعنی وی در محضر امام مطلبی بیان کرده و ایشان آن را تأیید کرده که این تأیید برای ما سند است. صحیفه سجادیه هر سه نوع را شامل می‌شود. امام سجاد(ع) زمانی دو فرزند خود، امام باقر(ع) و زید را خواست و امام صادق(ع) که در آن جمع حضور داشت، نقل می‌کند که آن حضرت ۷۵ دعا خواند و امام باقر(ع) و زید آنها را نوشتند؛ بنابراین صحیفه سجادیه، گفته امام سجاد(ع) و کتابت امام باقر(ع) بوده و امام صادق‌(ع) به هنگام قرائت و کتابت آن حضور داشته است. ما مثل چنین کتابی نداریم، حتی یک روایت هم وجود ندارد که امامی گفته باشد، امام دیگری آن را کتابت کرده و امام سومی به هنگام نقل و کتابت آن حضور داشته باشد.

وی در توضیح جنبه دیگر اهمیت صحیفه سجادیه گفت: این کتاب دارای روایت‌های متعدد و اصول معرفتی و بلاغتی است. امام سجاد(ع) معانی دقیق عرفانی، اخلاقی، اجتماعی و اعتقادی را با کلام بسیار ساده بیان کرده است. کتابی با عنوان «آشنایی با صحیفه سجادیه و ادعیه مأثوره» نوشته‌ام که در انتشارات سمت منتشر شده و ۱۶ جلسه درس‌گفتار را شامل می‌شود که جلسات دوازدهم تا شانزدهم آن درباره زبان‌شناسی و سبک‌شناسی صحیفه سجادیه است.

صحت سند صحیفه سجادیه

سجادی به نقل قول چند تن از بزرگان شیعه درباره سند صحیفه سجادیه اشاره کرد و ادامه داد: مرحوم وحید بهبهانی می‌گوید: «صحیفه سجادیه جزو متونی محسوب می‌شود که صدور آن از جانب امام یقینی است.» شیخ حر عاملی می‌گوید: «ما به صدور صحیفه سجادیه اعتقاد داریم، ولی استناد نکردن به این کتاب در مسائل فقهی به‌دلیل کمی احکام و فرعیات فقهی در آن است.» به اعتقاد مرحوم آیت‌الله بروجردی، «اینکه صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) است، از بدیهیات محسوب می‌شود.» امام(ره) نیز می‌فرماید: «مضمون فصاحت و بلاغت صحیفه سجادیه بسیار زیاد است و صدور آن از جانب امام را قطعی می‌دانیم، ولی به فرد فرد کلمات آن نمی‌توان ارجاع فقهی داشت.»

وی زمان شکل‌گیری صحیفه سجادیه را مربوط به سال‌های ۷۵ تا ۸۰ هجری قمری دانست و بیان کرد: طبق نقل امام صادق(ع)، امام سجاد(ع) در جلسه‌ای با حضور امام باقر(ع) و زید، شروع به خواندن دعاهایی کرد و آن دو نیز این ادعیه را نوشتند. در سال ۱۱۴ هجری قمری که امام باقر(ع) به شهادت رسید، این میراث مکتوب در اختیار امام صادق(ع) قرار گرفت. زید در سال ۱۲۲ هجری قمری به شهادت رسید و قبل از شهادت، روایت صحیفه سجادیه را برای یکی از فرزندان خود به نام محمد خواند و او، سلسله سند صحیفه زیدیه شد و کتاب را در اختیار یحیی قرار داد. یحیی قبل از شهادت در سال ۱۲۴ هجری قمری با شخصی به نام متوکل بن هارون ملاقات کرد و تمام کتاب را در اختیار او قرار داد. متوکل به خدمت امام صادق(ع) رسید و کتابی را که در اختیار داشت، با صحیفه‌ای که نزد ایشان بود، مقابله کرد و مشخص شد که هر دو مانند هم است و چیزی از دیگری کم یا زیاد ندارد. او مجدداً کتاب را از روی صحیفه متعلق به امام صادق(ع) کتابت کرد که ۷۵ دعا بوده است. متأسفانه ۱۱ دعا نزد متوکل مفقود شد و سپس به دست پسرش، عمیر رسید. او نیز ۱۰ دعا را مفقود کرد و امروز، ۵۴ دعا در صحیفه سجادیه وجود دارد و ۲۱ دعا مفقود شده است.

رئیس دانشکده علوم قرآنی دولت‌آباد در توضیح چرایی مفقود شدن بخشی از دعاها اظهار کرد: در قدیم برای محافظت از این کتاب با توجه به محدودیت‌هایی که وجود داشته است، آن را جزء جزء و در جایی دفن می‌کردند. به همین دلیل، تعدادی از دعاها از دست رفته است.

سه پیشینه سندی صحیفه سجادیه

وی با بیان اینکه صحیفه سجادیه سه طریق و پیشینه سندی دارد که روایت‌های اصلی آن است، تصریح کرد: این موارد، روایت امیرماجد دشتکی یا روایت زیدیه، روایت سیدمرتضی زبیدی و روایت عمیر بن متوکل را شامل می‌شود. دشتکی از پدرش، او از عموی خود و او نیز از پدرش نقل می‌کند تا یک سلسله سند به زید می‌رسد. این روایت تا سال‌ها در صنعا، پایتخت یمن وجود داشت، ولی امروز متأسفانه اثری از آن نیست. علمایی که به یمن رفتند، این روایت را دیده‌اند. مرحوم مجلسی در بحارالانوار آن را ذکر کرده و ظاهراً کتابی نیز در اختیار شاگردش، مرحوم بحرانی بوده است.

سجادی افزود: سیدمرتضی زبیدی نسب از امام هادی(ع) دارد و سلسله روایت او از ایشان تا امام باقر(ع) می‌رسد که سند آن را در «اتحاف السادة المتقین» آورده است. از این روایت نیز متأسفانه امروز نسخه‌ای در دست نیست.

وی تأکید کرد: اما در طریق سوم، متوکل صحیفه را از یحیی گرفته، با روایت امام صادق(ع) مقابله کرده و سپس به فرزندش، عمیر داده است. صحیفه‌ای که ما امروز در اختیار داریم، از این طریق به دستمان رسیده است. عمیر صحیفه را برای شش نفر نقل کرد که اسامی آنها عبارت است از علی بن حماد (روایت ابن حماد)، عبیدالله بن فضل (روایت ابن فضل)، حسین بن اشکیب (روایت ابن اشکیب)، محمد بن مالک (روایت ابن مالک)، احمد مطهر و علی بن نعمان اعلم. این‌ها، شش روایتی است که از صحیفه سجادیه وجود دارد. هر چه جست‌وجو کرده‌ایم، تاکنون نسخه‌ای از روایت ابن حماد پیدا نکرده‌ایم، ولی رد پای آن را در موزه‌های انگلستان یافته‌ایم. از روایت ابن فضل، در حال حاضر دو نسخه در کتابخانه‌های استانبول، احمدپاشا و ایاصوفیا وجود دارد.

رئیس دانشکده علوم قرآنی دولت‌آباد اضافه کرد: روایت ابن اشکیب دو راوی دارد: ابوالنصر و محمد بن وارث؛ روایت ابوالنصر هنوز یافت نشده است و نسخه ابن اشکیب را من در سال ۱۳۸۳ احیا کردم. این روایت، ۴۳ دعا را دربر دارد و بسیار قوی است. ابن اشکیب از یاران امام هادی(ع) است و چون محمد بن وارث به آفریقا رفت، این روایت را هم با خود به آنجا برد و از آفریقا به سایر کشورهای اسلامی رسید. علامه مجلسی نسخه ابن اشکیب را «در مفقوده» می‌نامید، ولی عاقبت در کتابخانه‌ها یافت شد. روایت ابن مالک به محمد بن همام رسید که از او، دو نسخه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی وجود دارد و هر دو بسیار قوی و با خط خواناست. مرحوم فقهی در سال ۱۳۸۰، این نسخه‌ها را احیا کرد. سال ۱۳۵۴، طی حفاری در حرم مطهر امام رضا(ع)، زیر یکی از ستون‌ها، نسخه‌ای از صحیفه سجادیه پیدا شد که همین روایت ابن مالک بود و اولین روایت او در آنجا به دست آمد. از محمد بن مقری نیشابوری، نسخه‌ای در دانشکده الهیات دانشگاه تهران، از فضل بن علی حسنی، نسخه‌ای در مرکز احیای میراث قم و از علی بن فضل نیز نسخه‌ای در دانشگاه تهران وجود دارد.

وی ادامه داد: ابن مطهر روایت خود را برای فرزندش و او نیز برای دو نفر به نام‌‌های ابن اخی طاهر و محمد بن روزبه گفت. محمد بن روزبه نیز برای ابن ابوالمفضل شیبانی بازگو کرد. از این روایت، نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است. ابن اعلم نیز برای عبدالله بن عمر، او برای جعفر بن محمد و شخص اخیر نیز برای ابوالمفضل شیبانی بازگو کرد. از این روایت با این سلسله سند، دو نسخه وجود دارد که یکی در کاخ‌موزه گلستان و دیگری در کتابخانه ایاصوفیای ترکیه است.

سجادی افزود: ابوالمفضل شیبانی، جامع‌الجمع روایت ابن مطهر و ابن اعلم محسوب می‌شود. وی بعداً در اعتقادات خود دچار تزلزل شد، ولی روایتش به پیش از این اتفاق مربوط می‌شود و آن را برای پنج نفر بازگو کرد: ابن اشناس ابو علی حسن بن محمد بزاز که هفت نسخه از او وجود دارد، محمد تلعکبری، غضائری، شیخ مفید (از سه نفر اخیر هیچ نسخه‌ای در دست نیست) و محمد عکبری که سه نسخه از او در کتابخانه مجلس، کتابخانه صنعا و کتابخانه خاندان زاری وجود دارد. محمد عکبری نیز برای حسن طوسی، فرزند شیخ طوسی که نسخه‌ای از آن در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی موجود است، محمد شهریار و بهاءالشرف بازگو کرد که نسخه بهاءالشرف همان نسخه مشهوره است و صحیفه‌هایی که امروز در دست داریم، به این سند مربوط می‌شود.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا در بین تمام روایت‌ها و نسخه‌های موجود، روایت و نسخه متعلق به بهاءالشرف مشهور شده است، تصریح کرد: با بررسی سندی که انجام دادم، مشخص شد روایت بهاءالشرف هیچ‌گونه برتری و رجحانی در مقایسه با روایت‌ها و نسخه‌های دیگر ندارد؛ بنابراین دلیل شهرت آن را باید در تاریخ جست‌وجو کرد. بهاءالشرف اهل حله بود، زمانی که شهید اول به این شهر آمد، از روی دستخط بهاءالشرف یک نسخه نوشت که در حال حاضر موجود است. او پس از نوشتن این روایت، آن را به جبل عامل آورد و علمای آنجا از روی دستخط شهید اول، صحیفه را استنساخ کردند که یکی از آنها، حسین جبل عاملی، جد شیخ بهایی بود. زمانی که شیخ بهایی و پدرش به ایران آمدند، کتاب‌های حسین جبل عاملی را نیز با خود آوردند.

رئیس دانشکده علوم قرآنی دولت‌آباد یادآور شد: علامه محمدتقی مجلسی نیز به دنبال خوابی که دیده بود، تصمیم به احیای صحیفه سجادیه گرفت و دنبال نسخه‌ای قوی و غنی می‌گشت. در نتیجه به استاد خود، شیخ بهایی مراجعه و نسخه حسین جبل عاملی را از او دریافت کرد و استنساخ آن در اصفهان و ایران آغاز شد. شاید در اصفهان، ۱۰ هزار مورد استنساخ شده باشد، چون علامه محمدباقر مجلسی می‌گوید تا زمانی که پدرم این کار را انجام نداده بود، صحیفه سجادیه در هیچ خانه‌ای وجود نداشت، ولی امروز به همت پدرم، هیچ خانه‌ای نیست، مگر آنکه نسخه‌ای از صحیفه سجادیه در آن وجود داشته باشد. خطاطی به نام ابن مقله در اصفهان بوده که تاکنون نزدیک به ۶۰۰ نسخه با دستخط او در کتابخانه‌ها پیدا شده است. این نسخه‌ها به شهرهای دیگر نیز فرستاده می‌شد تا در آنجا نیز استنساخ شود و امروز نسخه‌هایی از صحیفه سجادیه که در بسیاری از کتابخانه‌های جهان وجود دارد، مرهون قیام و انقلاب بزرگی است که علامه محمدتقی مجلسی با استنساخ صحیفه از نسخه متعلق به جد شیخ بهایی بپا کرد.